Tarih Sözlüğü
A
Abdal: Ermiş, Derviş
Aforoz: Papalar tarafından verilen ceza ile bir Hıristiyan’ın dinden kovulması.
Ağnam: Köylülerin hayvanları için ödedikleri vergidir.
Ahilik: Türk-İslam devletlerinde şehirlerde esnaf ve zanaatkârların iş ve üretim faaliyetlerini dini esaslar içinde düzenleyen teşkilat.
Akçe: Osmanlılarda para birimidir. Orhan Bey zamanında bakır, Osman Bey zamanında gümüş ve Fatih döneminde altın akçe basılmıştır.
Amid: Türk-İslam devletlerinde şehir ve kasabalarda devlet idaresinden sorumludur.
Amil: Türk-İslam devletlerinde taşrada mali işleri yürütür.
Apa: Eski Türklerde sivil yönetici.
Arz Divanı: Türk-İslam devletlerinde askerlerin kayıtlarını ve maaş defterlerini tutan divandır.
Atabey: Selçuklularda melikleri yetiştirme görevini üstlenen kişilerdir.
Avarız: Osmanlılarda olağanüstü hallerde alınan vergidir.
Ayak Divanı: Osmanlılarda padişahın asker ve halkla görüştüğü divandır.
Ayguci (Üge): Eski Türklerde hükümdar olmadığı zamanlarda kurultaya başkanlık eden devlet görevlisi. Başvezir.
B
Bac: Osmanlılarda çarşı ve pazar yerlerinden alınan vergidir.
Bedesten: Kıymetli kumaşlar, mücevherler ve buna benzer eşyanın satımına mahsus üstü kapalı, mahfuz çarşıların bütününe verilen isimdir.
Bennak Vergisi: Osmanlılarda evlilik vergisidir.
Berat: Osmanlılarda padişah tarafından verilen onay belgesidir.
Beytülmal: Devlet hazinesi ve maliyesi demektir.
Beytülmal Emini: Yerleşim yerinde kamuya ait çıkarları korumakla görevlidir.
Bimarhane: Daha ziyade akıl hastalarının tedavi edildiği hastanelerdir.
Birun: Osmanlılarda divan toplantılarının yapıldığı ve padişahın resmi hayatının geçtiği sarayın dış bölümüne verilen isimdir.
Boy: Ortak bir sosyal düzen içinde bir arada yaşayan, aynı soydan insanların meydana getirdiği topluluk.
Burç: Kale duvarlarındaki savunma kulelerine verilen isimdir.
C
Cebeciler: Osmanlılarda silah bakım ve onarım işlerinden sorumluydu.
Cihat: Din uğrunda yapılan her türlü çalışma; din yolunda savaş.
Cizye: İslam devletlerinde, Müslüman olmayanlardan askere gitmedikleri için alınan vergidir.
Cülus: Osmanlılarda şehzadeler tahta çıkarken yapılan tören ve yeniçerilere verilen bahşiş.
Ç
Çift Bozan: Dirlik sisteminde topraklarını üç yıl üst üste ekmeyenlerden alınan vergidir.
Çift Resmi: Müslümanlara ait arazilerden alınan vergidir.
Çinicilik: Mimaride kullanılan süsleme sanatı.
D
Defterdar: Osmanlılarda maliye bakanlığı görevini üstlenen divan üyesidir.
Devşirme: Türk-İslam devletlerinde ordunun asker ihtiyacını karşılamak ve devlete yönetici yetiştirmek amacıyla Hıristiyan çocukların Müslümanlaştırılması.
Dinar: İslam ülkelerinde altın para.
Dirlik Sistemi: Türk-İslam devletlerinde toprağı işleme hakkının hizmet karşılığı kişilere verilmesi.
Divan: İslam devletlerinde devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı kurul.
Divan-ı Ala: Anadolu Selçuklularda devlet işlerinin görüşüldüğü büyük divan.
Divanıhümayun: Osmanlılarda devletin siyasi, ekonomik, askeri, mali sorunlarının tartışıldığı ve karara bağlandığı bir meclistir. Bu meclise Veziriazam, Kazasker, Nişancı, Kaptanı Derya, Defterdar, Yeniçeri ağası ve Şeyhülislam katılırdı. Büyük divan.
Divan-ı Mezalim: Türk-İslam devletlerinde itirazların yapıldığı ve sultan başkanlığında toplanan yüksek mahkeme.
Dizdar: Kale komutanı.
E
Ekberiyet Sistemi: I. Ahmet zamanında çıkartılan ve hükümdar çocuklarından en yaşlısının tahta oturmasını emreden kanundur.
Emir: Vali, komutan, yönetici
Emir-i Arz: Türk-İslam devletlerinde ordunun maaşını verir ve ihtiyaçlarını karşılardı.
Emir-i Dad: Türk-İslam devletlerinde törelere dayanan mahkemelerden sorumlu yargıç.
Emir-il Sevahil: Türk-İslam devletlerinde deniz gücü komutanı.
Emir-ül Ümera: Türk-İslam devletlerinde kara kuvvetleri komutanıdır.
Enderun: Osmanlılarda devşirmelerin eğitim gördüğü ve devlet hazinesinin bulunduğu sarayın iç bölümüne verilen isimdir.
Ensar: Mekke’den Medine’ye göç eden Müslümanlara yardım eden Medinelilere verilen ad; yardımcı.
Esham Senedi: İç borçlanmaya gitmeyi sağlayan ve ilk olarak III. Mustafa döneminde kullanılan devlet tahvilidir.
Eşkinci: Selçuklularda haberleşmeden sorumlu görevlidir. Ulak.
Eyalet: Valiler tarafından yönetilen ve bir çeşit bağımsızlığı olan büyük il.
F
Feodalite: Avrupa’da aristokratların şatolarda yaşadığı, köle ve köylülerin var olduğu düzen; derebeylik.
Ferman: Osmanlılarda padişahın kesin hükmüdür.
Fıkıh: İslam hukuku.
Firavun: Mısır hükümdarlarına verilen unvan.
Fresk: Duvarlara alçı üzerine yapılan resimler.
G
Galebe Divanı: Osmanlılarda yabancı elçilerin kabul edildiği divandır.
Ganimet: Savaşlardan elde edilen gelirler.
Gravür: Ağaç ya da madeni levhalar üzerine kazılarak yapılan resim.
Gulam: Türk-İslam devletlerinde tutsak ve köle çocuklarından asker yetiştirme sistemi. Osmanlılardaki devşirme sisteminin benzeridir.
H
Hacip: Türk-İslam devletlerinde hükümdar ve vezirden sonra gelen en yüksek rütbeli görevlidir.
Hadis: Hz. Muhammed’in sözleri.
Haraç: Gayrimüslim çiftçilerden ürünlerinin karşılığında alınan vergidir.
Harem: Osmanlılarda padişahın özel hayatının geçtiği ve padişah ailesinin oturduğu yerdir.
Has: Tımar sistemi içersinde yıllık geliri 100.000 akçeden fazla olan topraklardır.
Has Arazi: Geliri hükümdara ait olan topraklardır.
Hassa Birlikleri: Türk-İslam devletlerinde gulamhanelerde yetiştirilen ve hükümdarı koruyan birliklerdir. Osmanlılardaki Kapıkulu sisteminin benzeridir.
Hat: Arap harflerini süslü olarak yazma sanatı.
Havari: Hz. İsa’nın peygamberliğine inanan on kişiden her biri.
Hazine-i Amire: Türk-İslam devletlerinde devlet hazinesi.
Hazine-i Hassa: Türk-İslam devletlerinde hükümdar hazinesi.
Humbaracı: Osmanlılarda barut, fişek ve top mermisi üretirlerdi.
İ
İcma: Dini bir konuda ortak görüşe varma.
İfta: Yapılan işlerin şeriata uygun olup olmadığı konusunda görüş bildirme görevidir.
İhtis: Ruhsat vergisidir.
İkta: Mülkiyeti devlete ait olan bir kısım toprak gelirinin bir hizmet karşılığı olarak bir kişiye verilmesi.
İkta Arazi: Savaşlarda yararlılık gösteren askerlere ve devlet görevlilerine ayrılan topraklardır.
İltizam Sistemi: Türk-İslam devletlerinde uzak eyaletlerden vergi toplama sistemidir.
İspenç: Osmanlılarda Müslüman olmayanlara ait arazilerden alınan vergidir.
İstifa Divanı: Türk-İslam devletlerinde devletin maliye işlerinden sorumlu divandır.
İşraf Divanı: Türk-İslam devletlerinde devletin adli ve idari işleri dışındaki devlet faaliyetlerini denetleyen divandır.
K
Kadı: Osmanlılarda hâkim ya da yargıca verilen isimdir.
Kadı Leşker: Türk-İslam devletlerinde askeri davalara bakan görevlidir.
Kafes Sistemi: I. Ahmet’ten itibaren şehzadelerin sancaklarda değilde sarayda eğitildiği sistemdir.
Kaime: Osmanlılarda bastırılan ilk kâğıt paradır.
Kapan Emini: Osmanlılarda çevreden gelen ürünlerin vergilendirilmesinden sorumludur.
Kaptan-ı Derya: Osmanlılarda donanma komutanı olan divan üyesidir.
Kast: Hint toplumunda sosyal sınıflar; sınıf, zümre, grup.
Katedral: Büyük kilise.
Kazasker: Osmanlılarda adalet ve eğitim işlerinden sorumlu divan üyesidir.
Kelam: İslam felsefesi.
Kethüda: Esnaf, tüccar ve sanatkârların devletle olan ilişkilerini yürüten kişidir.
Kıraat: Kuran’ı usul ve kaidesine göre okuma.
Koşuk: Müzik eşliğinde söylenen şiirler.
Kurgan: Türkistan’da tarihi mezarlara verilen isim; höyük.
Kurultay: Eski Türklerde devlet işlerinin görüşüldüğü meclis.
Kümbet: Türk-İslam devletlerinde sultanlar, melikler, beyler ve topluma hizmet etmiş önemli kişiler için yapılan anıt mezarlardır.
L
Lala: Osmanlılarda şehzadeleri eğitmekle görevli tecrübeli devlet adamları.
Lonca: Selçuklularda ve Osmanlılarda esnaf ve sanatkârlardan oluşan mesleki örgüt.
M
Malikâne: Osmanlılarda üstün başarı gösteren devlet memurlarına verilen topraklardır.
Mecelle: Osmanlı tarihindeki ilk medeni kanundur.
Melik: Selçuklularda, yetiştirilmek amacıyla, eyaletlere idareci olarak gönderilen kişi,
Minyatür: Daha çok doğu ülkelerinde gelişen bir resim türü.
Miri: Tük-İslam devletlerinde ülke topraklarının devlet malı sayılmasıdır.
Muhtesip: Türk-İslam devletlerinde belediye işlerine bakan görevlidir.
Mukataa: Osmanlılarda hazine adına iltizama verilen ve geliri doğrudan hazineye giden topraklardı.
Mücerred: Osmanlılarda bekar Müslüman erkeklerden alınan vergidir.
Mülk Arazi: Her türlü kullanım hakkının sahibine ait olduğu topraklardır.
Mültezim: Osmanlılarda devlet adına vergi toplayan ve merkeze ileten kişidir.
Müsadere Usulü: Devletin halkın elindeki mal varlığına el koymasıdır.
Müsellemler: Osmanlılarda yol işleriyle görevli askerler.
Müstevfi: Tük-İslam devletlerinde İstifa Divanı’nın (mali işler divanı) başındaki kişidir.
Müşrif-i Memalik: Selçuklularda askeri ve adli işler dışında ülke denetiminden sorumlu ve Divan-ı İşraf’a başkanlık yapan görevli.
Müzehip: Tezhip sanatı ile uğraşan kişilerdir.
N
Naip: Hükümdar vekili.
Nakkaş: Osmanlılarda minyatür sanatı ile uğraşanlara verilen isimdir.
Nişancı: Padişahın ferman ve beratlarını hazırlayan, yazışmalara bakan ve bunlara tuğra (padişah imzası) basan divan üyesidir.
Nizamiye Mahkemeleri: Osmanlılarda ilk kez Tanzimat Dönemi’nde Avrupa hukuk kurallarına göre işleyen mahkemedir.
O
Ocaklık Arazi: Osmanlılarda kale muhafızları ve tersane masrafları için ayrılan topraklardır.
Ortodoks: Hıristiyanlıkta bir mezheptir.
Ö
Öşür (Aşar): Müslüman çiftçilerden ürünlerinin 1/10 karşılığında alınan vergidir.
P
Papa: Hıristiyanlıkta Katolik mezhebinin başkanıdır.
Paşmaklık Arazi: Osmanlılarda geliri padişah eşleri ve kızlarına ayrılan topraklardır.
Pençik Sistemi: Osmanlılarda savaşta ele geçirilen esirlerin beşte birinin asker olarak istihdam edildiği sistemdir.
Pervaneci: Türk-İslam devletlerinde iktaları dağıtır ve bu işle ilgili defterleri tutardı.
Polis: Yunancada şehir.
R
Reaya: Bir hükümdarın idaresi altında vergi veren halk için kullanılan bir deyimdir.
Reis-ül Küttap: Osmanlı devlet yönetiminde dışişleri bakanlığı görevini üstlenen divan üyesidir.
Ribat: Türk-İslam devletlerinde kervansaraylara verilen ad.
Ruznamçe: Kazaskerlerin ulemanın işlemlerini kaydettikleri defterdir.
S
Sadrazam: Osmanlılarda padişahın yardımcısı, mutlak vekili ve padişahtan sonra en yetkili kişidir.
Sagu: Ölen büyükler için söylenen ağıtlar.
Sahabe: Hz. Muhammed’in arkadaşları; ashap.
Sakalar: Osmanlılarda ordunun su ihtiyacını karşılayan destek birimidir.
Salyane: Türk-İslam devletlerinde özel yönetimli eyaletlerden alınan yıllık vergidir.
Serf: Orta Çağ Avrupası’nda toprağa bağlı olan köylü.
Sipahi: Atlı asker, süvari.
Sfenks: İnsan başlı, hayvan vücutlu heykeller.
Sikke: Madeni para.
Subaşı: Kazalardaki güvenlik işlerinden sorumludur. Komutan. Yönetici.
Sünnet: Hz. Muhammed’in davranışları.
Ş
Şad: Eski Türklerde ülke yönetiminde tecrübe kazanması için oymak ve boylara idareci olarak gönderilen, hükümdar soyundan gelen, kişilere verilen unvandır.
Şamanlık: Eski Türklerde din adamlığı.
Şehname: Osmanlılarda padişahların hayatları ve yaptıklarını anlatan eserlere verilen isimdir.
Şehremini: Osmanlılarda merkezde belediye işlerini yöneten devlet görevlisidir.
Şehzade: Osmanlılarda padişahın erkek çocuklarına verilen isimdir.
Şeyh: Arap kabile başkanı.
Şeyhül-İslam: Osmanlı devlet yönetiminde yapılan işlerin dine uygun olup olmadığına dair fetva veren divan üyesidir.
Şıhne: Türk-İslam devletlerinde taşrada eyaletlerin başındaki görevli. Vali.
Şövalye: Orta Çağ Avrupası’nda asiller soyundan gelen savaşçı insan verilen ad.
T
Taht Kadısı: Osmanlılarda başkent İstanbul’da adaleti sağlamakla görevli kişidir.
Tasavvuf: Dini tarikatlara akıl ve anlayışla değil, gönül ve seziş yoluyla varmayı esas alan bir İslami felsefe.
Tefsir: Kuran’ı anlam bakımından hatmetmek ve ayetleri açıklamaktır.
Tekfur: Bizans valisi.
Tezhip: El yazması, kitap ve levhalarda kullanılan süsleme sanatı.
Tımar: Tımar sistemi içersinde geliri 3000 akçe ile 20.000 akçe arasında olan topraklardır.
Tigin (Tekin): Eski Türklerde hükümdar oğlu.
Totem: Tapılan bir hayvan ya da bitki.
Töre: Eski Türklerde, yazılı olmayan hukuk kuralları.
Tudun: Eski Türklerde vergi ve denetim işlerine bakan devlet görevlisi.
Tuğra: Padişah imzası.
Tuğra-i: Selçuklularda yazışmadan sorumlu ve Tuğra Divanı’nın başkanlığı üstlenen görevli.
Tuğra Divanı: Türk-İslam devletlerinde devletin iç ve dış yazışmalarını yapan divandır.
U
Uç: Sınır vilayetlerine verilen isim.
Ulak: Haberci.
Ulufe Divanı: Osmanlılarda yeniçerilerin maaşlarını dağıtan divandır.
V
Vakanüvis: Osmanlı İmparatorluğu zamanında saltanatın, tarihî olayları kaydetmekle görevlendirdiği kişilere verilen isimdir.
Vakıf: Gelirlerin kamu yararı için süresiz olarak kullanılması sistemidir.
Vakıf Arazi: Geliri ilmi ve sosyal kurumlara ayrılan topraklardır.
Vassal: Bir senyöre bağlı olan ve itaat etmek görevini taşıyan daha küçük senyöre denir.
Y
Yeniçeriağası: Osmanlılarda başkent İstanbul’un asayişini sağlamakla görevli kişidir.
Yuğ: Eski Türklerde ölüler için yapılan tören. Yas.
Yurtluk Arazi: Osmanlılarda sınırları koruyan akıncılar ve derbent muhafızları için ayrılan topraklardır.
Z
Zeamet: Tımar sistemi içersinde geliri 20.000 akçe ile 100.000 akçe arasında olan topraklardır.
Bir önceki yazımız olan Çağdaş Türk Ve Dünya Tarihi başlıklı makalemizi de okumanızı öneririz.
