İkta Sistemi Nedir? Faydaları Nelerdir?
İkta sistemi veya Osmanlı’daki adıyla tımar sistemi bir toprak yönetim sistemidir. Devlete ait toprakların belirli aralıklarla vergi karşılığında devlet görevlilerine verilmesidir. Kelime anlamı itibarıyla dağıtmak anlamına gelen ikta ekonomi kavramı olarak da Osmanlı Devleti’nde yer alan hazine topraklarının değerlendirildiği sistemin adıdır. Mülkiyeti devlete ait olan toprakların işlenmesi ve ekilmesi karşılığında elde edilen gelirlerin devlet görevlileri ve askerlere aktarıldığı bir sistem olan ikta bu sayede devlet hazinesi kullanılmadan önemli ölçüde asker beslenmesini sağlar. Devlete hem mali anlamda hem de askeri anlamda büyük güç kazandıran ikta sistemi devlet adamlarının da maaşlarının karşılığı olarak değerlendirilir.
İkta Sistemi Nasıl İşler?
Devletin sahibi olduğu topraklar boş durmasın diye devlet adamlarına ikta olarak verilir. Ancak ikta olarak verilen bu toprakların sürülmesi, ekilmesi ve işlenmesi şart koşulur. Bunun yanında iktayı alan devlet görevlisi devlet adına bu topraklardan vergi toplamakla yükümlüdür. Bu sayede hem kendi maaşını alan devlet görevlisi hem de boş toprağın tarımsal olarak değerlendirilmesini sağlar.
Bunun yanında savaş zamanlarında ikta sahibi kendi topraklarından topladığı atlı birlikleri orduya göndermekle mükelleftir. Ayrıca bu kişilerin bütün ihtiyaçları da ikta sahibi tarafından karşılanır. Bu bağlamda devlet herhangi bir harcama yapmadan düzenli büyük bir orduya sahip olmuş olur. Yine ikta sahibi kendisine ait toprakların asayişinden ve güvenliğinden sorumludur. Devlet adına düzeni sağlar ve toplumun asayişinden de sorumludur. Bu sayede bölgedeki topraklarda tarımsal üretimin de devamı sağlanmış olur.
İkta Siteminin Önemi
İkta sisteminde kişilere verilen topraklar belirli süreliğine verilirdi. Bu süre tamamlandığında toprak o kişiden alınırdı. Burada asıl amaç devlete ait olan bu topraklar tarımsal üretimin devam etmesidir. Ayrıca orduya büyük bir güç olan askerlerin de beslenmesidir. Her zaman devlete ait olan bu toprakların sadece denetimi ve kullanımı kişilere verilirdi. Mülkiyeti hiçbir zaman bir kişiye verilmezdi. Amacına uygun bir şekilde kullanılmayan bu topraklar derhal o kişiden alınırdı.
Osmanlı Devleti’nde tımarlı sipahi olarak anılan askerlerin ikta sisteminin yerini alan tımar sistemiyle yetiştirildiği bilinen bir gerçek. Selçuklularda ikta adı verilen sistem Osmanlı’da tımar olarak anılır. Bunun yanında sisteme dirlik sistemi adı da verilir. Adı her ne olursa olsun sistemin amaçları bellidir. Bunlar:
- Ülke topraklarındaki tarımsal üretimi artırmak
- Hazır ve masrafsız sürekli bir ordu bulundurmak
- Merkezi otoritenin taşrada daha güçlü olmasını sağlamak
- Vergi toplamak ve diğer mali işlerle ilgili daha hızlı sonuç almak
Mülkiyet sisteminin oldukça farklı işlediği İslam devletlerinde ortaya çıkan ikta sistemi birçok tarihçi tarafından İslam sosyalizmi olarak ifade edilir. Merkezi otoriteye ait olan toprakların her ne kadar mülkiyeti devam etse de sınır koyulduğunun göstergesidir. Bu anlamda sistem büyük öneme sahiptir.
Bir önceki yazımız olan Helenistik Çağ Nedir? başlıklı makalemizi de okumanızı öneririz.
